Historia

Jałówka i parafia tu istniejąca ma bogate dzieje.
Osadnictwo na tych terenach miało miejsce już od X w., kiedy to Mazowszanie przemieszczali się na wschód, a od XI w. nastąpił napływ ludności wschodniej, gdy Książę Mazowiecki, Kazimierz Odnowiciel, za pomoc w walce z bratem Miesławem, pozwolił Jarosławowi Mądremu osiedlić się nad Bugiem i Narwią.

Zapisy historyczne wskazują, że od XV w. na szlaku wędrówek z Krakowa do Wilna i z Mazowsza na wschód znalazło się tzw. Jałowe (suche, nieurodzajne) położone między doliną górnej Narwi i Świsłoczy w Puszczy Wołpiańskiej, które było dogodnym miejscem postoju na trasie podróży.
    W 1467 r., po zakończeniu wojny 13-letniej z Krzyżakami, król Kazimierz Jagiellończyk obdarował zasłużonych dobrami ziemskimi, na których budował kościoły rzymskokatolickie, szerząc wiarę katolicką.
    Rozwój Jałówki wiąże się z nadaniem ziem jałowskich Baranowiczom i powstaniu kościoła. Tak w 1849 r pisał o tym w kronice parafii ks. Wiktor Kulesza: „Przodek ich (Baranowiczów) z Prus wyszedł za króla Kazimierza Jagiellonowicza, od którego w zasługach wziąwszy w powiecie Grodzieńskim Jałowe, tam osiadł; skąd się też piszą Baranowiczami Jałowskiemi: Rafał, Józef i Kazimierz Baranowiczowie Jałowscy”.
    Po nadaniu praw miejskich w 1545 r. Królowa Bona ufundowała dla rozwijającego się miasta kościół pod wezwaniem Nawiedzenia Matki Bożej.
    Ks. Wiktor Kulesza pisał również: „Kościół (…) po zrujnowaniu (...) powtórnie kosztem jaśnie wielmożnego Kazimierza Sapiehy starosty jałowskiego w 1747 roku pod tytułem św. Michała Archanioła z drzewa odbudowany. Przy kościele jest szpital drewniany.”
    Kościół pod wezwaniem św. Michała Archanioła z 1747 r. miał wymiary 8,5 m x 14,5 m. Był „na północ frontem, na południe facjatą obrócony, wewnątrz pobielony, zewnątrz zaś tarcicami wokoło okożuchowany.” (ks. W. K.) Znajdował się na terenie dzisiejszej plebanii. Obok był cmentarz grzebalny. Do dziś zachowała się z tego cmentarza płyta kamienna, nagrobna Ks. Franciszka Korzeniewskiego, z 1842 roku.
    Z zapisu w kronice: „Festa w kościele są dwa: św. Antoniego Padewskiego i św. Michała Archanioła, jako tytuł kościoła” (ks. W. K.) można wnioskować, że kościół, sprzed 1747 r., który popadł w ruinę najprawdopodobniej był pod wezwaniem św. Antoniego Padewskiego.
    W 1859 roku, do parafii Jałówka, oprócz kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Michała Archanioła, należał również kościół filialny w Narewce pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, fundowany przez Króla Stanisława Augusta w 1777, oraz kaplice w Krasnej i Dąbrowie (dzisiaj na terenie Białorusi). Wiernych katolików było ponad 4600. Stąd też wynikła potrzeba budowy nowego, murowanego kościoła i utworzenia nowego cmentarza grzebalnego.
    Już od 1849 roku katolików grzebano na miejscu dzisiejszego cmentarza prawosławnego.
    W 1859 rozpoczęto budowę nowego (obecnego) kościoła pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, lecz dramat Powstania Styczniowego odmienił losy katolików, parafii i. kościoła.
    Za patriotyczną postawę mieszkańców Jałówki i udział w powstaniu, ksiądz proboszcz Wiszniewski 8 marca 1864 roku został uwięziony w Wołkowysku, a w końcu kwietnia zmarł. W wyniku represji carskich, w ciągu Wielkiego Postu 1864 roku, połowa wiernych katolików przyjęła wyznanie prawosławne.
    Za namową władz carskich zarząd gminy szymkowskiej i juszkowskiej wystąpił do Gubernatora Grodzieńskiego o przekazanie nowobudującego się kościoła na cerkiew prawosławną. Po odmowie, ponownie wystąpili w 1865 roku do Jeneralnego Gubernatora wileńskiego, argumentując, że w ciągu Wielkiego Postu 1864 roku, 2300 katolików przyjęło wiarę prawosławną. W czerwcu 1865 roku prawosławni otrzymali zgodę na przejęcie nowobudującego się kościoła pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego i wykończenie go jako cerkiew prawosławną. Równocześnie car zlikwidował parafię katolicką w Jałówce. Kościół pod wezwaniem św. Michała Archanioła rozebrano na chlewy, kościół filialny w Narewce zamknięto, a katolicy, którzy pozostali przy swojej wierze z parafii Jałówka uczęszczali na nabożeństwa do odległej o 12 km Świsłoczy (dziś na terenie Białorusi).
Na nowo utworzonym w 1848 roku cmentarzu katolickim od 1865 do 1907 roku grzebano razem katolików i prawosławnych.
    Po ukazie tolerancyjnym w 1905 roku zawiązał się w Jałówce komitet budowy nowego kościoła z ks. Antonim Piątkowskim i Józefem Gudelem, parafianinem, mieszkańcem Jałówki na czele. W 1906 roku leśniczy z Jałówki – baron Tutchausen ufundował drewnianą kaplicę i krzyż. Krzyż stoi do dnia dzisiejszego. W roku 1907 została wskrzeszona przez biskupa wileńskiego Edwarda Roppa parafia, która otrzymała wezwanie św. Antoniego Padewskiego. Powstał też nowy cmentarz, na którym zaczęto grzebać katolików.
    Projekt nowego kościoła w stylu neogotyckim wykonał architekt włoski, cegłę otrzymano z Wilna, a budową od 1910 roku kierował mistrz budowlany z Warszawy W. Węgrowski. Od 1911 roku proboszczem został ks. Józef Kartanowicz. Budowę kościoła zakończono w 1915, a w 1919 poświęcenia dokonał dziekan z Wołkowyska ks. Tarasiewicz.
    Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w 1919 roku, mieszkaniec Jałówki – Józef Gudel udał się do Warszawy, do Naczelnika Państwa Marszałka Józefa Piłsudskiego z prośbą o zwrot kościoła budowanego od 1859 roku przez katolików, a zabranego w 1865 roku na cerkiew prawosławną. 7 listopada 1921 roku zwrócono katolikom kościół wraz z obrazem Matki Boskiej Powstańczej, pochodzącym z rozebranego kościoła pod wezwaniem św. Michała Archanioła.
Kościół poświęcił 25.06.1922 roku dziekan brzostowicki ks. Józef Marcinkiewicz. W 1931 roku wykonany został w Wilnie ołtarz główny drewniany, malowany, o kolumnadzie w stylu Korynckim. Dekretem z dnia 7.05.1933 roku, Metropolita Wileński, Arcybiskup Romuald Jałbrzykowski erygował parafię pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego i św. Michała Archanioła.
    Od roku 1922 istniały w Jałówce dwa kościoły, a od 1933 dwie parafie: parafia p. w. św. Antoniego Padewskiego i parafia p. w. Przemienienia Pańskiego.
    W roku 1944 cofające się oddziały niemieckie, opuszczając Jałówkę wysadziły wieżę kościoła p. w. św. Antoniego Padewskiego, która na wysokości stropu runęła wzdłuż Kościoła uszkadzając więźbę dachową, sklepienie i jeden filar.

Bardzo tragicznym wydarzeniem z okresu II Wojny Światowej była męczeńska śmierć ks. Edmunda Roszaka, Jezuity, pełniącego obowiązki proboszcza parafii p.w. Przemienienia Pańskiego. W czasie zawieruchy wojennej trafił do klasztoru Jezuitów w Wilnie, stamtąd Abp Romuald Jałbrzykowski poprosił do o przejęcie parafii w Jałówce, po tym, jak poprzedni proboszcz, ks. Władysław Michalak, musiał opuścić parafię. Ks. Roszak duszpasterzował w Jałówce od sierpnia 1940r. do dnia 13 lipca 1943r., który to dzień był dniem jego męczeńskiej śmierci. W czasie eksterminacji inteligencji polskiej na białostocczyźnie został aresztowany przez Niemców. Mógł się ukrywać, ponieważ był wcześniej informowany o zbliżającym się aresztowaniu. Ks. Roszak pozostał na swojej placówce. Został aresztowany i rozstrzelany dnia 13 lipca 1943r. w lasku Wiszowniku obok Świsłoczy. Wraz z nim zginął ukrywający się na plebanii kleryk Feliks Kochanowski, który w Grodnie uciekł z transportu do Niemiec. Zostało wtedy rozstrzelanych jeszcze 11 osób z Jałówki. Ks. Edmund Roszak jest już Sługą Bożym i należy do kolejnej grupy (122 osoby) Męczenników II Wojny Światowej, których proces beatyfikacyjny jest w toku.

Po wojnie miejscowości należące do parafii św. Antoniego Padewskiego znalazły się za granicą sowiecką, a miejscowi parafianie nie mieli możliwości nie tylko odbudowania kościoła, ale nawet zabezpieczenia go. Pomimo to powstał komitet odbudowy. Zalasowano dwa doły wapna i szukano wsparcia przy odbudowie, jednak administrujący od 1956 roku parafią pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, ks. Jan Sewioło wykorzystał wapno i cegłę na budowę dzwonnicy i budynków gospodarczych. Do dnia dzisiejszego pozostały jedynie ruiny kościoła p. w. św. Antoniego Padewskiego.
    W czasach najnowszych w kościele parafialnym p. w. Przemienienia Pańskiego został odtworzony obraz Najświętszej Marii Panny z 1520 roku, którego oryginał został wywieziony w głąb Rosji. Poddano konserwacji i umieszczono w lewej nawie obraz Matki Boskiej Powstańczej z kościoła pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Wykonano remont kapitalny kościoła i dzwonnicy wraz z dzwonami oraz inne prace remontowo-konserwatorskie.

Opracował: Marian Hajduczenia